Chủ nghĩa Khắc kỷ trong Đầu tư (Khắc kỷ + Đầu tư = Chill)
Để hành trình đến với đầu tư trở nên nhẹ nhàng và không phải là sự ám ảnh, căng thẳng của tâm lý
Chào mọi người, mình biết hành trình của bất cứ ai đến với đầu tư nó chẳng dễ dàng gì, đặc biệt nếu bạn là người mới. Thị trường sẽ như một chuyến tàu lượn siêu tốc cảm xúc – lúc thì hứng khởi tột độ khi tài khoản xanh mướt, lúc lại lo lắng, thậm chí hoảng sợ khi thị trường đỏ lửa.
Mình cũng từng trải qua những cảm giác y hệt như vậy dù khi bước chân vào thị trường mình nghĩ mình là con người của lý trí lắm, và vào thị trường bị vả cho không trượt một phát nào.
Nỗi sợ bỏ lỡ (FOMO) khi thấy ai đó khoe lãi khủng, sự tham lam muốn "tất tay" khi thị trường đang lên, hay nỗi sợ hãi bán tháo khi mọi thứ có vẻ sụp đổ – những cảm xúc này thực sự có thể “bỏ qua” lý trí và khiến chúng ta đưa ra những quyết định sai lầm.
Nhưng trong quá trình đầu tư, phát triển bản thân, mình nhận ra có một "người bạn đồng hành" cổ xưa mà cực kỳ hữu ích có thể giúp chúng ta vững tâm hơn trên con đường này. Đó chính là Chủ nghĩa Khắc kỷ (Stoicism).
Nghe qua tên có vẻ hơi "nghiêm túc" và xa vời, nhưng thực ra, đây không phải là một triết lý cao siêu chỉ dành cho các nhà hiền triết. Nó giống như một bộ công cụ tâm lý, một phương pháp rèn luyện tinh thần cực kỳ thực tế, giúp chúng ta giữ được sự bình tĩnh, sáng suốt và đưa ra quyết định tốt hơn, đặc biệt là trong lĩnh vực đầu tư đầy biến động này.
Nó không dạy bạn cách "gồng mình" chịu đựng, mà dạy bạn cách tìm thấy sự bình an từ bên trong, bất chấp ngoại cảnh có ra sao.
Trong bài viết này, mình muốn cùng bạn khám phá xem làm thế nào chúng ta có thể "mượn" trí tuệ của những nhà Khắc kỷ như Zeno, Seneca, Epictetus hay Hoàng đế Marcus Aurelius để trở thành những nhà đầu tư vững vàng hơn.

Liệu có thể bớt sợ hãi khi thị trường đỏ lửa, bớt tham lam khi mọi người hô hào mua vào không? Liệu có thể đưa ra quyết định dựa trên lý trí thay vì cảm xúc nhất thời?
Mình tin là có thể, và Chủ nghĩa Khắc kỷ chính là chìa khóa. Chúng ta cùng bắt đầu hành trình này nhé!
Hiểu đúng về "Khắc kỷ" - Không phải "gồng mình", mà là bình tĩnh chấp nhận
Trước tiên, mình cần "đính chính" một chút về Chủ nghĩa Khắc kỷ. Nhiều người nghe đến hai từ "khắc kỷ" là nghĩ ngay đến sự lạnh lùng, vô cảm, thậm chí là khổ hạnh, ép mình chịu đựng.
Nhưng thực tế không phải vậy…
Mục tiêu cuối cùng của người thực hành Khắc kỷ là eudaimonia – một cuộc sống tốt đẹp, viên mãn, đáng sống, một trạng thái hạnh phúc thực sự đến từ bên trong, chứ không phải niềm vui thoáng qua phụ thuộc vào ngoại cảnh.
Và con đường để đạt được điều đó không phải là triệt tiêu cảm xúc, mà là rèn luyện sự bình tĩnh, sáng suốt thông qua lý trí và thực hành các đức hạnh.
Nó không phải là cố "gồng" lên để chịu đựng nghịch cảnh, mà là học cách chấp nhận thực tại và kiểm soát phản ứng của chính mình.
Vậy, những nguyên tắc cốt lõi nào của Khắc kỷ có thể giúp ích cho nhà đầu tư chúng ta?
1. Nguyên tắc "Vàng": Phân biệt cái kiểm soát được và không kiểm soát được
Đây có thể coi là "trái tim" của triết lý Khắc kỷ, và cũng là bài học quan trọng nhất cho nhà đầu tư.
Các nhà Khắc kỷ chia mọi thứ trong cuộc sống thành ba nhóm:
Những gì bạn hoàn toàn kiểm soát được:
Đó chính là suy nghĩ, thái độ, đánh giá, quyết định và hành động của chính bạn.
Trong đầu tư, đó là việc bạn chọn chiến lược nào, bạn nghiên cứu cổ phiếu A hay dự án B kỹ lưỡng ra sao, bạn quyết định bỏ bao nhiêu tiền vào thị trường, bạn đặt lệnh mua hay bán tại thời điểm nào,
Và quan trọng nhất, bạn phản ứng thế nào trước những biến động…
Những gì bạn hoàn toàn không kiểm soát được:
Đây là phần lớn những gì xảy ra xung quanh chúng ta. Đó là diễn biến thị trường chứng khoán hàng ngày, các chỉ số kinh tế vĩ mô (lạm phát, lãi suất), các sự kiện chính trị, thiên tai, hành động và suy nghĩ của hàng triệu nhà đầu tư khác (bao gồm cả các "cá mập"), hay thậm chí là kết quả cuối cùng của một khoản đầu tư cụ thể (vì luôn có yếu tố may rủi, thiên nga đen).
Bạn không thể quyết định hôm nay Trump tweet gì? Chiến tranh thương mại ra sao, chiến tranh ở đâu,…
Quá khứ cũng thuộc nhóm này – bạn không thể thay đổi những gì đã xảy ra.
Những gì bạn kiểm soát được một phần:
Ví dụ như một dự án đầu tư chung với người khác, hay sức khỏe của bạn (bạn kiểm soát việc ăn uống, tập luyện, nhưng không hoàn toàn kiểm soát được bệnh tật).
Lời khuyên của các nhà Khắc kỷ rất rõ ràng:
Hãy tập trung toàn bộ năng lượng và sự chú ý của bạn vào nhóm đầu tiên – những gì bạn kiểm soát được.
Hãy chấp nhận, hay nói đúng hơn là đừng để bị phiền não bởi những gì thuộc nhóm thứ hai. Và hãy lên kế hoạch, chuẩn bị kỹ lưỡng cho những gì thuộc nhóm thứ ba.
Mình hay nghĩ đến ví von chủ nghĩa khắc kỷ với người nông dân.
Người nông dân chỉ kiểm soát được việc chọn giống, cày xới đất, gieo hạt đúng thời vụ, tưới nước, bón phân. Đó là hành động của họ.
Còn thời tiết mưa thuận gió hòa hay bão lũ có xuất hiện hay không – đó là những yếu tố họ không thể kiểm soát.
Một người nông dân khôn ngoan sẽ không ngồi đó lo lắng, than vãn về thời tiết. Họ sẽ tập trung làm tốt nhất phần việc của mình và chấp nhận những gì tự nhiên mang lại.
Nhà đầu tư chúng ta cũng vậy, đừng quá lo lắng về những biến động hàng ngày của thị trường mà bạn không thể chi phối.
Hãy tập trung vào việc xây dựng chiến lược tốt, nghiên cứu kỹ lưỡng, và quản lý rủi ro hiệu quả – đó mới là những điều thực sự nằm trong tay bạn.
2. Sức mạnh của lý trí: Không phải sự kiện, mà là cách nhìn nhận của bạn
Một điểm cốt lõi khác của Khắc kỷ là niềm tin rằng không phải bản thân sự kiện bên ngoài làm chúng ta đau khổ, mà chính là những phán xét, những đánh giá của chúng ta về sự kiện đó.
Chính những suy nghĩ, những diễn giải sai lệch trong đầu chúng ta mới là nguồn gốc của những cảm xúc tiêu cực như sợ hãi, tức giận, buồn bã hay tham lam.
Ví dụ, việc thị trường giảm 10% tự nó không phải là "tốt" hay "xấu". Nó chỉ là một sự kiện. Nhưng nếu bạn phán xét rằng: "Trời ơi, thảm họa rồi! Mình mất tiền rồi! Mình thật ngu ngốc!", thì chính những phán xét này sẽ khiến bạn hoảng loạn, đau khổ.
Ngược lại, nếu bạn dùng lý trí để nhìn nhận: "Ok, thị trường giảm 10%. Danh mục của mình bị ảnh hưởng X%. Đây là một phần bình thường của đầu tư dài hạn. Liệu có cơ hội nào trong đợt giảm này không? Kế hoạch của mình là gì?" – thì bạn sẽ giữ được sự bình tĩnh và đưa ra quyết định sáng suốt hơn.
Mục tiêu của Khắc kỷ không phải là trở thành người vô cảm, không có cảm xúc. Mà là nhận biết được khi nào cảm xúc tiêu cực đang trỗi dậy, dùng lý trí để kiểm tra xem những phán xét đằng sau nó có hợp lý không, và chủ động lựa chọn một thái độ, một cách phản ứng bình tĩnh và xây dựng hơn.
Thay vì bị cảm xúc cuốn đi, bạn trở thành người làm chủ cảm xúc của mình.
3. Chấp nhận thực tại (Amor Fati - Yêu lấy định mệnh)
Nghe có vẻ hơi lạ tai, "yêu lấy định mệnh" ? Nhưng đây không phải là thái độ cam chịu, buông xuôi hay thụ động.
Amor Fati đơn giản là sự chấp nhận một cách chủ động và thanh thản những gì đã xảy ra, đang xảy ra, đặc biệt là những điều nằm ngoài tầm kiểm soát của chúng ta.
Khi thị trường chứng khoán lao dốc, thay vì tức giận, đổ lỗi hay than vãn "Tại sao lại là tôi?", một người thực hành Khắc kỷ sẽ nói: "Thị trường đang giảm. Đó là thực tế. Mình chấp nhận điều đó.".
Sự chấp nhận này không có nghĩa là bạn thích thú với việc thua lỗ. Nó có nghĩa là bạn ngừng lãng phí năng lượng vào việc chống lại một thực tế không thể thay đổi.
Khi bạn chấp nhận, bạn giải phóng tâm trí khỏi sự vật lộn vô ích đó và có thể tập trung vào câu hỏi quan trọng hơn: "Vậy, bây giờ mình nên làm gì?".
Hãy tưởng tượng bạn là người lướt sóng ( ý mình là lướt sóng theo nghĩa đen). Bạn không thể điều khiển hướng đi hay sức mạnh của con sóng. Cố gắng chặn đứng con sóng chỉ khiến bạn bị nó nhấn chìm.
Thay vào đó, bạn học cách quan sát, chấp nhận con sóng và tìm cách cưỡi lên nó một cách khéo léo nhất. Chấp nhận thực tại trong đầu tư cũng tương tự như vậy.
4. Hành động đúng đắn quan trọng hơn kết quả (Tập trung vào Đức hạnh)
Đối với các nhà Khắc kỷ, "đức hạnh" (virtue) là điều tốt đẹp duy nhất, là chìa khóa để đạt được eudaimonia. Bốn đức hạnh cốt lõi bao gồm:
Trí tuệ (Wisdom): Khả năng nhận thức đúng sai, phân biệt điều nên làm và không nên làm, đưa ra phán đoán sáng suốt.
Công bằng (Justice): Đối xử tốt với người khác, hành động vì lợi ích chung, giữ gìn lẽ phải.
Dũng cảm (Courage): Không phải là không biết sợ, mà là dám hành động đúng đắn bất chấp sợ hãi, kiên trì đối mặt với khó khăn.
Tiết độ (Temperance): Sự điều độ, tự chủ, biết đâu là đủ, tránh xa những ham muốn thái quá.
Áp dụng vào đầu tư, điều này có nghĩa là bạn nên tập trung vào việc thực hiện quá trình đầu tư một cách đúng đắn, thay vì chỉ chăm chăm vào kết quả lãi hay lỗ.
Quyết định đầu tư của bạn có dựa trên nghiên cứu kỹ lưỡng và lý trí không (Trí tuệ)?
Bạn có đủ dũng cảm để kiên trì với chiến lược của mình khi thị trường biến động không (Dũng cảm)?
Bạn có kiểm soát được lòng tham và nỗi sợ hãi không (Tiết độ)?
Bạn có đầu tư một cách có đạo đức, không tham gia vào các hoạt động lừa đảo hay gây hại không (Công bằng)?.
Kết quả cuối cùng của một khoản đầu tư (lãi hay lỗ) còn phụ thuộc vào nhiều yếu tố bên ngoài, may rủi mà bạn không kiểm soát được. Nhưng việc bạn đã hành động đúng đắn, tuân thủ nguyên tắc và quy trình của mình hay chưa – đó mới là điều thực sự quan trọng và nằm trong tầm kiểm soát của bạn.
Như Hoàng đế Marcus Aurelius đã nói: "Đừng phí thêm thời gian tranh cãi thế nào là một người tử tế. Hãy trở thành người tử tế.".
Tương tự, trong đầu tư: Đừng chỉ ngồi ước mình giàu có, hãy hành động như một nhà đầu tư thông thái và kỷ luật.
Dù số lượng vốn của bạn trong suy nghĩ của bạn là ít hay nhiều, hãy áp dụng đúng những nguyên tắc đầu tư. Nếu bạn không thể quản lý tốt khoản vốn nhỏ, thì cũng đừng mong rằng mình sẽ quản lý được với số vốn lớn hơn.
Việc tập trung vào quá trình đúng đắn thay vì chỉ kết quả giúp giảm bớt áp lực phải "thắng" bằng mọi giá.
Lợi nhuận, nếu có, sẽ đến như một hệ quả tự nhiên của việc làm đúng, chứ không phải là mục tiêu duy nhất khiến bạn bất chấp tất cả.
Điều này giúp bạn tránh được những quyết định sai lầm do cảm xúc chi phối và xây dựng sự giàu có một cách bền vững hơn.
Nhận diện "kẻ thù giấu mặt" - Những cạm bẫy tâm lý trong đầu tư
Có một câu nói rất nổi tiếng trong giới đầu tư mà mình rất tâm đắc: "Kẻ thù lớn nhất của nhà đầu tư thường là chính bản thân họ".
Đúng vậy đó bạn, không phải thị trường hay những "cá mập" ngoài kia, mà chính những cảm xúc, những thành kiến tâm lý bên trong chúng ta mới là rào cản lớn nhất trên con đường đầu tư thành công.
Những "kẻ thù giấu mặt" này luôn rình rập để kéo chúng ta vào những quyết định sai lầm. Hãy cùng mình điểm mặt chúng nhé:
1. FOMO (Fear of Missing Out - Nỗi sợ bỏ lỡ): Đây có lẽ là "kẻ thù" quen mặt nhất, đặc biệt trong thời đại mạng xã hội bùng nổ. Bạn thấy bạn bè, người quen, hay thậm chí những người lạ trên mạng khoe lãi từ một cổ phiếu A, một đồng coin B nào đó.
Lập tức, bạn cảm thấy bồn chồn, lo lắng rằng mình đang đứng ngoài một "cơ hội vàng", một "chuyến tàu làm giàu". Thế là bạn vội vàng nhảy vào mua đuổi, thường là ở mức giá đã rất cao, mà không cần tìm hiểu kỹ lưỡng.
Hậu quả thường thấy là gì? Bạn "đu đỉnh" và ôm lỗ khi thị trường điều chỉnh. FOMO thường tấn công những người mới tham gia thị trường, thiếu kiến thức, kinh nghiệm, hoặc những người có lòng tham quá lớn.
2. Nỗi sợ hãi: Khi thị trường chìm trong sắc đỏ, tin tức tiêu cực tràn lan, nỗi sợ mất tiền bắt đầu xâm chiếm tâm trí bạn. Bạn tưởng tượng ra viễn cảnh tồi tệ nhất, tài khoản bốc hơi, và cảm giác hoảng loạn dâng cao.
Nỗi sợ này thúc đẩy bạn làm gì? Bán tháo bằng mọi giá, thường là đúng đáy, biến những khoản lỗ trên giấy thành lỗ thực sự. Ngược lại, nỗi sợ cũng khiến bạn không dám hành động khi cần.
Bạn không dám cắt lỗ một khoản đầu tư sai lầm vì sợ "vừa bán xong nó lại tăng", hoặc không dám mua vào những cổ phiếu tốt đang có giá hời vì sợ "nó còn giảm nữa".
3. Lòng tham: Ai đầu tư mà chẳng muốn có lãi, nhưng lòng tham không đáy lại là một cái bẫy nguy hiểm. Bạn muốn làm giàu thật nhanh, muốn kiếm được lợi nhuận khổng lồ trong thời gian ngắn.
Lòng tham thúc đẩy bạn chấp nhận những rủi ro quá lớn, "tất tay" vào những kèo mạo hiểm, sử dụng đòn bẩy cao, đầu tư vào những thứ bạn không thực sự hiểu rõ chỉ vì nghe nói "lãi lắm".
Nó cũng khiến bạn không biết điểm dừng. Khi cổ phiếu đang tăng giá, bạn cứ muốn nó tăng mãi, không chịu chốt lời, để rồi tiếc nuối khi giá quay đầu giảm. Lòng tham thường đi đôi với sự tự tin thái quá – bạn nghĩ mình là người đặc biệt, mình giỏi hơn thị trường, mình có thể đoán đúng hướng đi tiếp theo.
Dù thực ra khi thị trường trong giai đoạn tăng nóng, đôi khi bạn nhắm mắt mua con gì, mã gì thì cũng sẽ tăng.
4. Ác cảm mất mát & Bẫy chi phí chìm: Các nhà tâm lý học đã chứng minh rằng nỗi đau khi mất 1 đồng thường lớn gấp đôi niềm vui khi kiếm được 1 đồng.
Chính vì tâm lý sợ mất mát này, chúng ta rất khó chấp nhận rằng mình đã sai lầm và cắt bỏ một khoản đầu tư đang thua lỗ. Thay vào đó, chúng ta có xu hướng cố chấp níu giữ nó, đổ thêm tiền vào với hy vọng mong manh rằng nó sẽ "hồi vốn".
Chúng ta bị ám ảnh bởi số tiền hoặc công sức đã bỏ ra (chi phí chìm), và việc từ bỏ nó giống như thừa nhận thất bại, điều mà cái tôi của chúng ta không muốn.
Kết quả là chúng ta tiếp tục lún sâu vào sai lầm, bỏ lỡ cơ hội đầu tư vào những nơi tốt hơn.
5. Thiên kiến xác nhận (Confirmation Bias): Bộ não chúng ta có một xu hướng rất "cứng đầu": nó thích những gì củng cố niềm tin sẵn có của mình. Khi bạn đã quyết định mua một cổ phiếu, bạn sẽ có xu hướng chỉ tìm đọc những tin tức tốt, những phân tích tích cực về nó.
Ngược lại, bạn sẽ lờ đi, xem nhẹ, hoặc tìm cách bác bỏ những thông tin tiêu cực, những cảnh báo rủi ro, ngay cả khi chúng có cơ sở vững chắc. Điều này khiến bạn đưa ra quyết định dựa trên một bức tranh không hoàn chỉnh và đầy thiên vị.
Chẳng hạn nếu bạn đầu tư Crypto chắc sẽ biết đến LUNA. Có rất nhiều bài phân tích cảnh báo mô hình của LUNA - UST là mô hình Ponzi với vòng xoáy tử thần, nhưng khi nó tăng quá nhiều. Hầu hết mọi người đều quên đi nó mà chỉ nghĩ đến nó sẽ tăng trưởng mãi mãi.
6. Tâm lý bầy đàn: Con người là sinh vật xã hội, chúng ta có xu hướng muốn hòa nhập và làm theo những gì người khác đang làm. Trong đầu tư, điều này biểu hiện thành việc mua một cổ phiếu chỉ vì "thấy ai cũng mua", hoặc bán ra chỉ vì "thấy mọi người đang bán tháo".
Chúng ta tin rằng số đông không thể sai, hoặc đơn giản là sợ mình trở nên khác biệt, lạc lõng. Tâm lý bầy đàn chính là động lực đằng sau các bong bóng tài sản và những đợt bán tháo hoảng loạn trên thị trường.
Ngoài ra, còn có những cái bẫy khác như Tâm lý mỏ neo - bị ám ảnh bởi một mức giá hoặc thông tin ban đầu, Hối tiếc - hành động để tránh cảm giác hối tiếc trong tương lai, hay Khung phụ thuộc - quyết định bị ảnh hưởng bởi cách thông tin được trình bày.
Bạn thấy đó, tất cả những cạm bẫy này đều có một điểm chung: chúng bắt nguồn từ việc chúng ta để cho cảm xúc (sợ hãi, tham lam, mong muốn hòa nhập, cái tôi...) lấn át lý trí.
Chúng ta tập trung quá nhiều vào những yếu tố bên ngoài không kiểm soát được (giá cả biến động, hành động của người khác) và đưa ra những phản ứng bản năng, thay vì những quyết định có cân nhắc.
Điều đáng nói là những cái bẫy này thường không hoạt động đơn lẻ. Chúng có thể liên kết và khuếch đại lẫn nhau, tạo thành một vòng luẩn quẩn cảm xúc tiêu cực.
Ví dụ, khi thấy đám đông đổ xô mua một cổ phiếu (tâm lý bầy đàn) và giá tăng vọt (kích thích lòng tham), bạn dễ bị FOMO và mua theo ở giá cao.
Nhưng khi thị trường đảo chiều, nỗi sợ hãi và ác cảm mất mát lại trỗi dậy, khiến bạn bán tháo trong hoảng loạn ở đáy.
Hiểu được sự liên kết này, chúng ta càng thấy rõ sự cần thiết của một hệ thống tư duy vững chắc như Khắc kỷ để phá vỡ vòng luẩn quẩn đó.
Trong thời đại ngày nay, với sự bùng nổ của mạng xã hội và thông tin, những cái bẫy này càng trở nên nguy hiểm hơn.
Chúng ta liên tục bị "tấn công" bởi hình ảnh về sự thành công của người khác, những lời hô hào mua bán, những tin tức giật gân...
Điều này càng làm gia tăng FOMO và tâm lý bầy đàn. Vì vậy, việc rèn luyện kỷ luật nội tâm theo tinh thần Khắc kỷ cần đi đôi với việc quản lý môi trường thông tin bên ngoài một cách thông minh.
Vậy, làm thế nào để dùng "vũ khí" Khắc kỷ chống lại những "kẻ thù" này? Mình cùng tìm hiểu ở phần tiếp theo nhé.
"Bí kíp" Khắc kỷ để vững tâm giữa thị trường biến động
Sau khi đã "nhận diện" được những kẻ thù tâm lý luôn rình rập, giờ là lúc chúng ta trang bị những "bí kíp" từ Chủ nghĩa Khắc kỷ để đối phó với chúng và đưa ra những quyết định đầu tư sáng suốt hơn. Đây không phải là những công thức thần kỳ đảm bảo bạn sẽ luôn thắng, mà là những nguyên tắc, những bài tập thực hành giúp bạn giữ được cái đầu lạnh và trái tim nóng (đúng chỗ!) trên hành trình đầu tư.
Bài học 1: Biết mình biết ta - Tập trung vào những gì bạn thực sự làm chủ
Đây chính là việc áp dụng nguyên tắc "vàng" – Phân biệt cái kiểm soát được và không kiểm soát được – vào thực tế đầu tư. Thay vì tốn năng lượng lo lắng về những thứ bạn không thể thay đổi (thị trường lên xuống, tin tức vĩ mô, hành động của người khác), hãy dồn tâm sức vào những việc nằm trong tầm tay bạn:
Xây dựng một kế hoạch đầu tư rõ ràng: Đây là "kim chỉ nam" của bạn. Hãy xác định rõ mục tiêu tài chính dài hạn (mua nhà, nghỉ hưu, tự do tài chính...), mức độ chấp nhận rủi ro của bạn (bạn chịu được thua lỗ đến đâu?), và chiến lược đầu tư phù hợp (đầu tư giá trị, tăng trưởng, cổ tức, hay đơn giản là đầu tư thụ động vào Bitcoin, các quỹ chỉ số như S&P 500?). Kế hoạch càng chi tiết, bạn càng ít bị lung lay bởi những biến động ngắn hạn.
Nghiên cứu kỹ lưỡng trước khi "xuống tiền": Đừng bao giờ đầu tư vào thứ bạn không hiểu rõ, chỉ vì nghe ai đó nói hay vì thấy đám đông đang đổ xô vào. Hãy dành thời gian tìm hiểu về đồng coin, công ty bạn định mua cổ phiếu (mô hình kinh doanh, lợi thế cạnh tranh, sức khỏe tài chính, ban lãnh đạo...), về loại tài sản bạn định đầu tư. Việc nghiên cứu này tốn công sức, nhưng đó là hành động bạn hoàn toàn kiểm soát được và nó giúp bạn tự tin hơn vào quyết định của mình.
Quản lý rủi ro một cách chủ động: Đầu tư luôn đi kèm rủi ro, nhưng bạn có thể kiểm soát mức độ rủi ro mình chấp nhận. Hãy đa dạng hóa danh mục đầu tư – đừng bỏ hết trứng vào một giỏ. Xác định trước điểm dừng lỗ (stop-loss) nếu bạn giao dịch ngắn hạn hoặc đầu tư vào những tài sản biến động mạnh. Và quan trọng, chỉ đầu tư số tiền mà bạn có thể chấp nhận mất đi mà không ảnh hưởng nghiêm trọng đến cuộc sống, đặc biệt là với những khoản đầu tư mang tính đầu cơ cao. Đây đều là những quyết định nằm trong tầm kiểm soát của bạn.
Đánh giá bản thân dựa trên quá trình, không chỉ kết quả ngắn hạn: Thành công của một nhà đầu tư Khắc kỷ không chỉ đo bằng việc tài khoản tăng bao nhiêu phần trăm trong một ngày hay một tuần. Quan trọng hơn là bạn có tuân thủ kế hoạch và quy trình đã đề ra hay không? Bạn có đưa ra quyết định dựa trên lý trí và nghiên cứu không?. Hãy tập trung làm tốt phần việc của mình, kết quả dài hạn sẽ tự nó phản ánh điều đó.
Bài học 2: Thuần hóa cảm xúc - Đón nhận thăng trầm bằng cái đầu lạnh
Thị trường tài chính vốn dĩ đầy biến động, đó là bản chất của nó. Việc giá cổ phiếu lên xuống hàng ngày là chuyện bình thường. Thua lỗ cũng là một phần không thể tránh khỏi của cuộc chơi đầu tư. Mình cũng chưa gặp ai đầu tư có lãi mà chưa từng lỗ cả. Thay vì chống lại thực tế này bằng cảm xúc, hãy học cách chấp nhận và quản lý phản ứng của mình:
Nhận diện "kẻ thù" bên trong: Khi bạn cảm thấy tim đập nhanh hơn, lòng bàn tay đổ mồ hôi vì sợ hãi khi thị trường giảm, hoặc cảm thấy hưng phấn tột độ muốn mua thêm khi giá tăng vọt – hãy dừng lại một chút. Nhận biết rằng đó là cảm xúc đang lên tiếng. Tự hỏi: "Cảm xúc này đang nói với mình điều gì? Nó có dựa trên sự thật khách quan hay chỉ là phản ứng thái quá?".
Dùng lý trí để "phản biện": Đừng vội tin vào những gì cảm xúc mách bảo. Hãy đặt ra những câu hỏi để thách thức nó. Ví dụ: “Thị trường giảm mạnh. Liệu đây có phải là dấu chấm hết, hay chỉ là một đợt điều chỉnh bình thường? Liệu đây có phải là cơ hội để mua những công ty tốt mà mình đã theo dõi với giá rẻ hơn không?". Hoặc: "Cổ phiếu này đang tăng rất nóng, mọi người đều nói về nó. Nhưng liệu nó có đang bị định giá quá cao không? Rủi ro là gì?". Ngay cả khi có tin tức thuế quan, liệu cổ phiếu này, đồng coin này có thực sự bị ảnh hưởn bởi thuế quan hay do mọi người đang hoảng loạn bán.
Thực hành "Tưởng tượng tiêu cực" (Premeditatio Malorum): Đây là một kỹ thuật rất hay của các nhà Khắc kỷ. Trước khi bạn quyết định đầu tư vào một thứ gì đó, hãy dành thời gian hình dung về những kịch bản xấu nhất có thể xảy ra: Mã này giảm 30%, 50%? Công ty gặp khó khăn? Dự án bị hack? Bạn mất hết số tiền đầu tư đó?. Việc này không phải để bi quan hóa, mà là để bạn chuẩn bị tâm lý sẵn sàng. Khi bạn đã lường trước được điều tồi tệ nhất và chấp nhận nó có thể xảy ra, bạn sẽ bớt sốc và hoảng loạn hơn nếu nó thực sự đến. Nó cũng giúp bạn đánh giá lại xem mức độ rủi ro đó có phù hợp với mình không.
Giữ bình tĩnh khi hành động: Tuyệt đối không đưa ra quyết định mua hay bán khi bạn đang trong trạng thái cảm xúc cực đoan – quá sợ hãi hoặc quá hưng phấn. Nếu cảm thấy bối rối, hãy tạm dừng lại. Đi dạo, uống một cốc nước, hít thở sâu, hoặc làm một việc gì đó không liên quan để lấy lại bình tĩnh trước khi quay lại với quyết định đầu tư.
Hạn chế "dán mắt" vào bảng điện tử: Việc theo dõi giá cả nhảy múa liên tục từng phút từng giây rất dễ kích hoạt cảm xúc và dẫn đến những hành động bốc đồng, mua bán liên tục không cần thiết (over-trading). Nếu bạn là nhà đầu tư dài hạn, hãy đặt ra một lịch trình kiểm tra danh mục hợp lý, ví dụ như cuối ngày, cuối tuần, hoặc thậm chí cuối tháng.
Để giúp bạn hình dung rõ hơn, mình có một bảng so sánh nhỏ về cách phản ứng của nhà đầu tư thông thường (dễ bị cảm xúc chi phối) và nhà đầu tư theo hướng Khắc kỷ:
Bảng so sánh: Phản ứng của Nhà đầu tư: Cảm tính vs. Khắc kỷ
Bảng này cho thấy rõ sự khác biệt phải không bạn? Cùng một tình huống, nhưng cách phản ứng khác nhau sẽ dẫn đến những hành động và kết quả khác nhau.
Bài học 3: “Chơi” đẹp, “chơi” bền - Giá trị thực mới là cốt lõi
Chủ nghĩa Khắc kỷ dạy chúng ta tập trung vào những gì thực sự có giá trị và bền vững, thay vì chạy theo những thứ hào nhoáng, nhất thời. Áp dụng vào đầu tư, điều này có nghĩa là:
Tư duy dài hạn: Hãy xem đầu tư như một cuộc chạy marathon, không phải chạy nước rút 100m. Mục tiêu của bạn là xây dựng sự giàu có bền vững qua nhiều tháng, nhiều năm, thậm chí nhiều thập kỷ, chứ không phải làm giàu nhanh chóng sau một đêm.
Như Warren Buffett, một nhà đầu tư có nhiều nét tương đồng với triết lý Khắc kỷ , đã nói: "Nếu bạn không sẵn sàng sở hữu một cổ phiếu trong 10 năm, thì thậm chí đừng nghĩ đến việc sở hữu nó trong 10 phút".
Hãy tập trung vào bức tranh lớn, vào mục tiêu 5, 10, 20 năm (tùy loại tài sản) của bạn.
Đầu tư vào chất lượng, giá trị thực, vào những gì bạn hiểu rõ: Thay vì đuổi theo những cổ phiếu "nóng", những "trend" nhất thời mà bạn không hiểu rõ, hãy tập trung vào những gì bạn nhiều rõ, những công ty, những đồng coin, có lợi thế cạnh tranh bền vững, ban lãnh đạo tốt, và mua khi mức giá hợp lý hoặc đang bị định giá thấp hơn giá trị thực. Đây chính là cốt lõi của đầu tư giá trị, một trường phái rất phù hợp với tinh thần Khắc kỷ.
Kiên nhẫn và Kỷ luật là sức mạnh: Thị trường sẽ luôn có những lúc thăng trầm, đi ngược lại dự đoán ngắn hạn của bạn. Điều quan trọng là phải kiên nhẫn, tin tưởng vào chiến lược dài hạn và kỷ luật tuân thủ kế hoạch đã đề ra. Đừng liên tục thay đổi chiến lược chỉ vì những biến động nhỏ. Tránh giao dịch quá thường xuyên (over-trading) vì nó không chỉ tốn kém chi phí mà còn dễ dẫn đến sai lầm do cảm xúc. Nếu chuyên nghiệp hơn và đã có kinh nghiệm, bạn có thể phân bổ vốn vào các tài sản có mức độ rủi ro khác nhau, có những khoản dài hạn và 1 phần nhỏ vào các tài sản rủi ro nhưng có khả năng mang lại lợi nhuận cao.
Thực hành Tiết độ (Biết đủ): Lòng tham là không đáy, nhưng nguồn lực của bạn thì có hạn. Hãy đặt ra những mục tiêu lợi nhuận thực tế, phù hợp với mức độ rủi ro bạn chấp nhận. Học cách hài lòng với những gì mình đạt được một cách hợp lý. Biết khi nào nên chốt lời theo kế hoạch, thay vì cố gắng "ăn trọn" con sóng và bắt đúng đỉnh – điều gần như không thể.
Đi ngược đám đông (khi cần thiết): Một nhà đầu tư Khắc kỷ đưa ra quyết định dựa trên lý trí và phân tích của riêng mình, chứ không phải chạy theo số đông. Đôi khi, điều này có nghĩa là bạn phải dám làm ngược lại những gì mọi người đang làm. Như câu nói nổi tiếng của Buffett: "Hãy sợ hãi khi người khác tham lam, và hãy tham lam khi người khác sợ hãi". Điều này đòi hỏi sự dũng cảm và niềm tin vào phân tích của bản thân.
Bài học 4: Học từ quá khứ, biết ơn hiện tại
Hành trình đầu tư cũng là hành trình học hỏi không ngừng. Mỗi quyết định, dù thành công hay thất bại, đều mang lại những bài học quý giá.
Tự phản ánh và rút kinh nghiệm: Hãy dành thời gian định kỳ (cuối tuần, cuối tháng...) để xem xét lại các quyết định đầu tư của bạn. Tại sao bạn lại mua/bán cổ phiếu đó? Điều gì đã diễn ra đúng/sai so với dự tính? Bài học rút ra là gì?. Việc viết nhật ký đầu tư có thể rất hữu ích cho quá trình này.
Chấp nhận sai lầm và học hỏi từ nó: Không ai luôn đúng trên thị trường. Thua lỗ là chuyện bình thường và không thể tránh khỏi. Đừng tự dằn vặt bản thân hay cố gắng che giấu sai lầm. Hãy coi đó là "học phí" cần thiết để bạn trưởng thành hơn. Điều quan trọng là nhận ra sai lầm ở đâu và cố gắng không lặp lại nó.
Nuôi dưỡng lòng biết ơn: Thay vì chỉ tập trung vào những gì bạn chưa có (mức lợi nhuận mong muốn, số vốn lớn hơn) hay những gì đã mất (các khoản lỗ), hãy học cách biết ơn những gì bạn đang có. Đó có thể là kiến thức bạn đã tích lũy, kinh nghiệm bạn đã trải qua, số vốn bạn đang có để đầu tư (dù ít hay nhiều), những khoản lãi nhỏ bạn đã kiếm được, hay đơn giản là sức khỏe và cơ hội để tiếp tục học hỏi. Lòng biết ơn giúp chúng ta giữ được sự bình tĩnh, lạc quan và hài lòng hơn với hiện tại.
Việc áp dụng những bài học Khắc kỷ này không chỉ là việc quản lý cảm xúc tiêu cực một cách bị động. Nó còn là việc chủ động xây dựng những thói quen, những quy trình tích cực như lập kế hoạch, nghiên cứu, quản lý rủi ro, tự phản ánh. Đây là sự chuyển đổi từ việc chỉ phản ứng với thị trường sang việc hành động một cách có chủ đích và kỷ luật.
Một câu chuyện nhỏ hư cấu
Để bạn dễ hình dung hơn về việc áp dụng Chủ nghĩa Khắc kỷ vào thực tế, mình xin kể một câu chuyện (hơi hư cấu một chút nhưng dựa trên những gì mình quan sát và trải nghiệm) về một nhà đầu tư tên là Trung.
Trung bắt đầu đầu tư chứng khoán vào giai đoạn thị trường đang rất sôi động. Nghe bạn bè giới thiệu, Trung mua vào cổ phiếu XYZ, một công ty công nghệ đang "hot". Ban đầu, cổ phiếu tăng giá vù vù, tài khoản của Trung xanh mướt. Trung cảm thấy rất phấn khích, tự tin vào khả năng "chọn hàng" của mình và bắt đầu mơ về việc sớm nghỉ hưu.
Thấy giá cứ tăng, Trung quyết định dùng thêm tiền tiết kiệm, thậm chí vay mượn một ít để mua thêm XYZ với hy vọng "ăn đậm" hơn nữa. Đây chính là lúc lòng tham và sự tự tin thái quá đang dẫn dắt Trung.
Rồi một ngày, thị trường đột ngột đảo chiều. Hàng loạt tin tức xấu về kinh tế vĩ mô xuất hiện, và cổ phiếu XYZ cũng không ngoại lệ, nó bắt đầu lao dốc không phanh.
Nhìn tài khoản từ lãi chuyển sang lỗ, rồi lỗ ngày càng nặng, Trung bắt đầu hoảng sợ. Cảm giác tiếc nuối vì đã không chốt lời sớm, cảm giác sợ hãi vì số tiền tích cóp bao lâu nay đang bốc hơi xâm chiếm tâm trí Trung.
Mỗi ngày mở bảng điện ra là một cực hình. Trung lên các diễn đàn, hội nhóm, thấy mọi người cũng đang hoảng loạn bán tháo, kêu than. Tâm lý bầy đàn bắt đầu tác động. Trung chỉ muốn bán quách đi cho nhẹ nợ, dù biết rằng bán lúc này là chấp nhận một khoản lỗ rất lớn.
Đúng lúc đang định đặt lệnh bán trong tuyệt vọng, Trung chợt nhớ lại những nguyên tắc Khắc kỷ mà mình từng đọc được đâu đó. Trung tự hỏi:
Cái gì mình đang kiểm soát được lúc này? Mình không kiểm soát được thị trường, không kiểm soát được giá cổ phiếu XYZ đang giảm. Nhưng mình kiểm soát được quyết định bán hay giữ của mình, kiểm soát được cảm xúc hoảng loạn này.
Cảm xúc sợ hãi này có hợp lý không? Nó là tự nhiên, nhưng liệu có nên để nó điều khiển hành động của mình không? Việc bán tháo lúc này có phải là quyết định tốt nhất không?
Lý do ban đầu mình mua XYZ là gì? À, chủ yếu là vì nghe bạn bè nói, thấy nó đang tăng giá (FOMO), chứ mình chưa thực sự hiểu rõ về công ty này.
Kịch bản xấu nhất là gì? Nếu XYZ về 0 thì mình mất hết số tiền đầu tư vào nó. Mình có chịu được không?
Sau khi tự vấn, Trung nhận ra mình đã mắc phải nhiều sai lầm tâm lý: mua vì FOMO, quá tự tin khi thị trường lên, và giờ đây là hoảng loạn khi thị trường xuống. Trung quyết định hít một hơi thật sâu, tắt bảng điện đi và không đưa ra quyết định vội vàng.
Thay vào đó, Trung dành thời gian cuối tuần để bình tĩnh xem xét lại. Trung tìm đọc các báo cáo tài chính của XYZ, phân tích về ngành nghề, đối thủ cạnh tranh. Trung nhận ra công ty có những vấn đề tiềm ẩn và mức giá mình mua vào là quá cao. Trung cũng xem lại kế hoạch tài chính cá nhân và nhận thấy khoản lỗ này, dù đau, nhưng chưa đến mức ảnh hưởng nghiêm trọng đến cuộc sống.
Cuối cùng, Trung đưa ra quyết định dựa trên lý trí: bán một phần cổ phiếu XYZ để giảm tỷ trọng và cắt lỗ một phần, chấp nhận sai lầm. Phần còn lại, Trung quyết định giữ và theo dõi thêm, vì dù sao công ty vẫn có một số tiềm năng nhất định, nhưng sẽ không đổ thêm tiền vào nữa.
Quan trọng hơn, Trung rút ra bài học xương máu: không bao giờ đầu tư theo đám đông, phải nghiên cứu kỹ lưỡng, và phải có kế hoạch quản lý rủi ro rõ ràng.
Dù vẫn còn lỗ, nhưng sau khi đưa ra quyết định một cách có ý thức và lý trí, Trung cảm thấy nhẹ nhõm và bình tĩnh hơn rất nhiều. Trung hiểu rằng thua lỗ là một phần của đầu tư, và điều quan trọng là mình đã học được gì từ nó để không lặp lại trong tương lai.
Trung bắt đầu tìm hiểu về đầu tư giá trị, về các quỹ chỉ số, và xây dựng lại chiến lược đầu tư dài hạn một cách bài bản hơn, tập trung vào những gì mình thực sự kiểm soát được.
Câu chuyện của Trung cho thấy, Chủ nghĩa Khắc kỷ không giúp bạn tránh được thua lỗ hoàn toàn, nhưng nó giúp bạn đối mặt với thua lỗ (và cả lợi nhuận) một cách bình tĩnh, lý trí hơn. Nó giúp bạn chuyển sự tập trung từ những yếu tố bên ngoài không chắc chắn sang việc hoàn thiện quy trình và kiểm soát phản ứng của chính mình – điều cốt lõi để tồn tại và thành công bền vững trên thị trường tài chính.
Đầu tư là hành trình rèn luyện - Cả về tài chính lẫn bản thân
Vậy là mình đã cùng bạn đi qua một hành trình nhỏ, khám phá xem Chủ nghĩa Khắc kỷ, một triết lý tưởng chừng khô khan, lại có thể trở thành người bạn đồng hành đắc lực như thế nào trong thế giới đầu tư đầy cảm xúc.
Như mình đã chia sẻ, Khắc kỷ không phải là "viên đạn bạc" giúp bạn đoán đúng thị trường hay đảm bảo mọi khoản đầu tư đều sinh lời. Thị trường vẫn sẽ biến động, rủi ro vẫn luôn tồn tại.
Nhưng, Chủ nghĩa Khắc kỷ trao cho bạn một thứ quý giá hơn nhiều: một "chiếc la bàn nội tâm". Nó giúp bạn giữ vững phương hướng, không bị lạc lối giữa những cơn bão cảm xúc, không bị cuốn theo đám đông hỗn loạn.
Nó giúp bạn giữ được sự bình tĩnh để đưa ra những quyết định sáng suốt hơn, lý trí hơn, thay vì hành động theo bản năng sợ hãi hay tham lam.
Lợi ích của việc áp dụng Khắc kỷ vào đầu tư không chỉ dừng lại ở việc cải thiện kết quả tài chính trong dài hạn đâu bạn ạ. Nó còn mang lại một lợi ích kép tuyệt vời: nó giúp bạn rèn luyện chính bản thân mình.
Khi bạn học cách kiểm soát cảm xúc trong đầu tư, bạn cũng sẽ trở nên bình tĩnh, vững vàng hơn khi đối mặt với những khó khăn, thử thách khác trong công việc và cuộc sống.
Khi bạn học cách tập trung vào những gì kiểm soát được, bạn sẽ bớt lo lắng, phiền muộn về những điều vô ích.
Khi bạn học cách chấp nhận thực tại và biết ơn những gì mình có, bạn sẽ cảm thấy thanh thản và hạnh phúc hơn.
Đầu tư, từ một cuộc chơi căng thẳng về tiền bạc, giờ đây trở thành một hành trình thú vị để rèn luyện đức hạnh, trí tuệ và sự tự chủ - những yếu tố làm nên một cuộc sống đáng sống theo tinh thần Khắc kỷ.
Quá trình này tạo ra một vòng lặp tích cực: bạn đưa ra quyết định đầu tư tốt hơn, có thể dẫn đến kết quả tài chính dài hạn tốt hơn, giúp giảm bớt căng thẳng về tiền bạc, từ đó tăng cường sự bình an nội tâm, và lại càng giúp bạn thực hành Khắc kỷ tốt hơn nữa.
Tất nhiên, việc thay đổi tư duy và thói quen không phải là chuyện một sớm một chiều. Nó đòi hỏi sự kiên trì, nỗ lực và thực hành hàng ngày. Sẽ có những lúc bạn vẫn bị cảm xúc cuốn đi, vẫn đưa ra những quyết định sai lầm. Đừng nản lòng nhé!
Hãy nhớ rằng đây là một hành trình rèn luyện. Mỗi lần vấp ngã là một cơ hội để học hỏi và đứng dậy mạnh mẽ hơn. Hãy bắt đầu từ những bước nhỏ: nhận diện cảm xúc, đặt câu hỏi cho lý trí, tập trung vào kế hoạch của mình.
Mình tin rằng, bằng việc thực hành những nguyên tắc Khắc kỷ này, bạn không chỉ trở thành một nhà đầu tư khôn ngoan hơn, mà còn là một phiên bản tốt hơn của chính mình – bình tĩnh hơn, mạnh mẽ hơn và hạnh phúc hơn.
Chúc bạn luôn giữ được cái đầu lạnh, một trái tim ấm và đưa ra những quyết định đầu tư thật sáng suốt trên con đường phía trước!